Ο χαρακτήρας της καλλιτεχνικής δημιουργίας σε κάποιο χρόνο και τόπο καθορίζεται στο μέγιστο βαθμό από την καλλιτεχνική εκπαίδευση. Έτσι, αν θέλουμε να βρούμε το στίγμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας σήμερα ή αν διατυπώσουμε κάποιες απόψεις για την κατεύθυνση που θα θέλαμε να πάρει, θα πρέπει πρώτα ν’ ασχοληθούμε με την καλλιτεχνική εκπαίδευση. Ποια είναι η πρακτική της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης όπως εκφράζεται τόσο από τις σχολές καλών τεχνών όσο κι από τη σχετική δημοσιογραφία, το εμπόριο και την κριτική έργων τέχνης;
Το πρώτο που κάνει η καλλιτεχνική εκπαίδευση είναι να οριοθετήσει το χώρο της τέχνης, διαχωρίζοντάς τον απ’ άλλους χώρους της ανθρώπινης δραστηριότητας, ακόμη αποδίδει στο χώρο αυτό μια δική του λογική (με τα κριτήρια των εισαγωγικών στις σχολές καλών τεχνών, με τα αντικείμενα που διδάσκονται εκεί, με τις μυθολογίες για τον καλλιτέχνη, με τη χρήση των μουσείων σύγχρονης τέχνης και των γκαλερί, μ’ όσα δημοσιεύονται και φωτογραφίζονται στις εφημερίδες, και μ’ όσα δεν δημοσιεύονται κτλ κτλ). Στη συνέχεια, με τη συστηματική εξάσκηση στη λογική αυτή, κατευθύνει όσους εργάζονται σ’ αυτόν το χώρο, κάνει τις πράξεις τους λιγότερο ή περισσότερο ομοιόμορφες παγώνοντας τη δημιουργική τους φαντασία, και προκαλεί την εμφάνιση κάποιων «σταθερών φαινομένων» παρά τις μεταβολές της ιστορίας (σκεφτείτε την έμφαση που δίνεται τα τελευταία χρόνια, σε μεγάλες διεθνείς εκθέσεις, στις ζωγραφικές αναβιώσεις). Η καλλιτεχνική εκπαίδευση υμνεί τη «φαντασία» και την «προσωπική γλώσσα» των καλλιτεχνών, όταν αυτές δεν αμφισβητούν και δεν συγχέουν τα όρια της τέχνης. Έτσι δημιουργείται μία παράδοση που στηρίζεται σε αυστηρούς κανόνες.
Έχοντας αυτά υπόψη βλέπουμε ότι οι καλλιτέχνες που θέλουν με το έργο τους να παρεμβαίνουν στις κοινωνικές δομές και διαδικασίες, ήδη αμφισβητούν τον βασικό κανόνα της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης, την οριοθέτηση. Το ερώτημα είναι πώς θα ξεφύγουν απ’ την παράδοση που η εκπαίδευση αυτή επιβάλλει, παράδοση που στηρίζεται στη διατήρηση «σταθερών φαινομένων» μέσα στην ιστορία, και πώς θα μπορέσουν να συγχρονιστούν με την πραγματικότητα στην οποία επιθυμούν να παρέμβουν.
Παραφράζουμε κάποια λόγια του Λένιν: Επειδή η ιστορική διαδικασία είναι γεμάτη από απρόβλεπτα συμβάντα, συγκυρίες και παράξενες αντιπαραθέσεις γεγονότων, η επαναστατική τέχνη (η τέχνη δηλαδή που έχει ως προσανατολισμό την αλλαγή ενός τμήματος της κοινωνίας, όπως είναι η καλλιτεχνική δημιουργία, ή ολόκληρης της κοινωνίας) για να εκπληρώσει το καθήκον της πρέπει να ξέρει να κάνει κτήμα της όλες, χωρίς την παραμικρή εξαίρεση, τις μορφές ή τις πλευρές της κοινωνικής δράσης.
Ας διευκρινίσουμε γιατί έγινε αυτή η αναφορά. Με τα σημερινά δεδομένα, όπως έχουν αναπτυχθεί οι γραφειοκρατικές κοινωνίες, κι έχοντας υπόψη τις καλλιτεχνικές εμπειρίες των τελευταίων δεκαετιών, η παρέμβαση της τέχνης δεν μπορούμε να πιστέψουμε ότι θα ήταν δυνατό να γίνει μέσα από τη θεματογραφία της. Η αλλαγή των μέσων της, των υλικών της, η παραβίαση της γλώσσας της είναι ίσως ο πιο κατάλληλος τρόπος.
Δηλαδή η εμβέλεια των απεικονίσεων, των περιγραφών, της κριτικής, των προτάσεων (όσο κι αν αυτές θίγουν ευαίσθητα σημεία της γραφειοκρατίας και του θεσμικού της πλαισίου) είναι σχετικά μικρή γιατί αποβλέπουν απευθείας στις συνειδήσεις. Όμως μας περιβάλλουν τα γεγονότα, και μας πιέζουν. Κι ενώ η αντίληψη όλων των προηγουμένων (των απεικονίσεων, των περιγραφών κτλ), είναι ιδεολογική, αντίθετα η αντίληψη των γεγονότων είναι βιωματική. Που σημαίνει πιο άμεση, πιο έντονη. Η εισβολή μέσα στα γεγονότα με τη χρήση ως μέσου των γραφειοκρατικών μηχανισμών και των θεσμικών τους πλαισίων, είναι αυτό που προτείνεται εδώ: Διατηρώντας όλες τις εξωτερικές εκδηλώσεις των γραφειοκρατικών μηχανισμών και των θεσμικών πλαισίων (όπως και ο νόμος επιβάλλει) και παραβιάζοντα όλα όσα θεωρούνται αυτονόητα. Παίζοντας το παιχνίδι της γραφειοκρατίας και υπονομεύοντας το κύρος της.
Επειδή όλα όσα ειπώθηκαν μέχρι στιγμής ίσως φαίνονται αφηρημένα, θα προχωρήσουμε με ένα παράδειγμα. Προηγουμένως όμως θα διευκρινίσουμε την αναφορά που έγινε στις καλλιτεχνικές εμπειρίες των τελευταίων δεκαετιών. Εννοούμε βέβαια τα συμβάντα, τα χάπενινγκ, το θέατρο του δρόμου. Πρώτα πρώτα καταγράφουμε ως θετικά στοιχεία την έκπληξη του απρόσμενου συναπαντήματος που προκαλούν στους περαστικούς, καθώς και την ενδεχόμενη συμμετοχή των περαστικών στα δρώμενα. Από την άλλη πλευρά όμως βλέπουμε αρνητικά την έμφαση, που δινόταν σ’ αυτές τις προσπάθειες, ότι αυτό που γίνεται είναι τέχνη. Να θυμηθούμε, για παράδειγμα, την ομάδα GAAG να διαδηλώνει για τις σφαγές στο Βιετνάμ μπροστά στην Γκερνίκα του Πικάσο, ή και την ίδια την ονομασία «θέατρο» του δρόμου. Το κακό είναι ότι ο δρόμος ξαναγυρίζει στη ρουτίνα του μετά την παράσταση, γιατί ό,τι έγινε ήταν θέατρο, δεν προτάθηκε ως τρόπος συμπεριφοράς, ως τρόπος ζωής, κι έπειτα αυτοί που το προκάλεσαν ήταν ηθοποιοί, καλλιτέχνες, κάποιοι ειδικοί τέλος πάντων, και πάλι περιχαρακώνονταν τα πράγματα, καθώς μάλιστα ένα σωρό κόσμος είναι καχύποπτος γι’ αυτό που φέρει το όνομα τέχνη. Κάπως έτσι αντιμετωπίζονταν και οι προσπάθειες για ένωση της τέχνης με τη ζωή… Οδηγούμαστε έτσι στο ερώτημα μήπως είναι προτιμότερο η τέχνη που θέλει να παρέμβει στα κοινωνικά δρώμενα, να μην είναι αναγνωρίσιμη ως τέχνη. Οπότε ό,τι μένει απ’ τους παλιούς ορισμούς για τα στοιχεία της τέχνης είναι η δημιουργική φαντασία και το παιχνίδι.
Ερχόμαστε τώρα στο παράδειγμα. Επιλέγουμε ως χώρο παρέμβασης, αλλά και ως μέσο παρέμβασης, τον αθλητισμό. Κάνουμε αυτήν την επιλογή επειδή ο αθλητισμός στην εποχή μας παρουσιάζεται ως ένα φαινόμενο πολυδιάστατο. Επειδή λειτουργεί ως επιχείρηση αλλά και ως θρησκεία, είναι μέσο πολιτική και κοινωνικής ανέλιξης και επίδειξης, χρησιμοποιείται ως όπιο του λαού, έχει αναπτύξει δικό του τελετουργικό εθιμοτυπικό κι έχει οργανώσει γραφειοκρατία. Θα πρέπει να σημειώσουμε επίσης ότι επιχορηγείται γενναία από το κράτος, ότι απασχολεί πάρα πολύ από τον χρόνο της τηλεόρασης και του ραδιοφώνου, ότι καλύπτεται εκτενώς από τον ειδικό τύπο που κυκλοφορεί καθημερινά, αλλά και από τις εφημερίδες και τα περιοδικά ποικίλης ύλης. Αφήσαμε τελευταίο το γεγονός της ευρείας απήχησης του αθλητισμού, απήχηση που έχει μεγάλη ένταση και ανθεκτικότητα στον χρόνο, συγκριτικά μ’ άλλους τομείς (αθλητικά γεγονότα προκάλεσαν κινητοποιήσεις πιο σημαντικές σε μέγεθος και δυναμισμό, από κινητοποιήσεις που προκάλεσαν καυτά πολιτικά ή κοινωνικά θέματα). Όλα αυτά αποτελούν ταυτόχρονα τις δυσκολίες και τις ευκολίες που μια τέτοια παρέμβαση θ’ αντιμετώπιζε, και δείχνουν ότι αξίζει τον κόπο να πραγματοποιηθεί ένα τέτοιο εγχείρημα στον χώρο αυτό.
Αποτελούν ευκολίες επειδή οι πολλές διαστάσεις του φαινομένου επιτρέπουν και μια ποικιλία παρεμβάσεων. Αν, φέρ’ ειπείν, δημιουργούσαμε μια ομάδα μπάσκετ, με το καταστατικό της, την ένταξή της στο πρωτάθλημα τελευταίας κατηγορίας κτλ, θα είχαμε την ευκαιρία να δράσουμε πρώτα πρώτα μέσα στον αγωνιστικό χώρο: με την ενδυματολογική εμφάνιση των παικτών, με την ανομοιογένεια των παικτών (ηλικιωμένοι και παιδιά στην ίδια ομάδα), την τακτική του παιχνιδιού (αλλάζοντας π.χ. όλους τους παίκτες κάθε φορά που σύμφωνα με τον κανονισμό έχουμε το δικαίωμα, πράγμα που σημαίνει για το μπάσκετ ότι η διάρκεια του παιχνιδιού ωθείται στα όρια). Αλλά κι έξω από τον αγωνιστικό χώρο, με την σχετική γραφειοκρατία: κάνοντας ένσταση κακής διαιτησίας, επειδή ο διαιτητής υποστήριξε την ομάδα μας. Επίσης, στον χώρο των κερκίδων: διαμορφώνοντας τον χώρο, παρουσιάζοντας παραστάσεις, μουσική κτλ, έτσι ώστε να αποσπάται η προσοχή των θεατών από το παιχνίδι και να στρέφεται στην κερκίδα. Όλα τα προηγούμενα θα έδιναν αφορμή σε «αγανακτισμένους φιλάθλους» να διαμαρτυρηθούν στις εφημερίδες για την προσβολή του «αθλητικού ιδεώδους» και σε μας την ευκαιρία για δηλώσεις, αναφορές κτλ. Σταματάμε όμως τα παραδείγματα εδώ, σίγουροι ότι ήδη έχετε και σεις σκεφτεί κι άλλους τρόπους παρέμβασης.
Ο πολυδιάστατος χαρακτήρας του αθλητισμού όμως είναι και η δυσκολία που έχουμε να αντιμετωπίσουμε, επειδή περιορίζει ίσως τα αποτελέσματα που αυτή η παρέμβαση μπορεί να έχει. Ο χώρος παρουσιάζεται αχανής. Για να γίνει αισθητή η παρέμβαση πρέπει να έχει ένταση, πλούτο ιδεών και συνέχεια για κάποιο χρονικό διάστημα. Απαιτείται δηλαδή προετοιμασία σε βάθος, προετοιμασία συλλογικού χαρακτήρα. Κι εδώ ξεπηδάει το ερώτημα πού θα βρεθούν τα άτομα που θα στελεχώσουν την ομάδα; Εσείς; Μήπως εσείς ενδιαφέρεστε;
Φωτογραφία από τη δράση Το Νόημα Μιας Χειρονομίας Είναι Η Μέθοδος Επαλήθευσής Της, στην Πάτρα το 1981
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου